خطوط پرکاربرد ایران

پیشینه هنر خوشنویسی و شاخه های مختلف آن به روزگار دور می رسد. 

در اوایل قرن چهارم سال 310 هجری قمری " ابن مقله بیضاوی شیرازی " خطوطی را به وجود آورد که به خطوط ششگانه یا اقلام سته معروف شدند که عبارتند از : محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع می باشد.

وجه تمایز آن ها اختلاف در شکل حروف و کلمات و نسبت سطح و دور در هر کدام می باشد. همچنین او برای این خطوط قواعدی وضع کرد که به اصول دوازده گانه خوشنویسی معروفند وعبارتند از: ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجازی، نزول مجازی، اصول، صفا و شان است.

در ایران انواع مختلف خطوط خوشنویسی وجود دارد که تعداد آن ها بسیار است اما از بین این خطوط، خط های خوشنویسی تعلیق، نستعلیق و نستعلیق شکسته امروزه بیشتر از سایر خطوط مورد استفاده قرار می گیرد.

1- خط کوفی

این خط یکی از قدیمی ترین انواع خط خوشنویسی است که تا امروز نیز از آن استفاده می شود. در تعریف تخصصی این خط می توان گفت، خط کوفی، خطی است که یک دانگ آن دور و پنج دانگ آن سطح است. 

پیش از اسلام در حجاز، شکل هایی از خطوط در نگارش مورد استفاده می گرفتند که پس از اسلام به حوزه های تحت نفوذ جهان اسلام راه پیدا کرده اند، دستخوش دگرگونی شدند و در نهایت هندسه کامل تری یافتند که هم اکنون به عنوان خط کوفی شناخته می شوند. با ورود اسلام به ایران خط کوفی، جانشین خط پهلوی اوستایی شد. تا قرن سوم هجری و کمی بعد از آن برای نگارش مورد استفاده قرار می گرفت، اما از قرن پنجم به بعد از خط کوفی در کتیبه نگاری، صنعت پارچه و تزیینات ظروف به کار گرفته شد.

2- خط نسخ

این خط برگرفته از خط کوفی می باشد. ابوعلی محمدبن علی فارسی خط نسخ را با الهام از خط کوفی پدید آورد. در تعریف تخصصی این خط می توان گفت، خط نسخ خطی است که دو دانگ و چهار دانگ سطح دارد و ارتفاع کلمات آن زیاد نیست و یک کرسی دارد. این خط به دلیل اسانی در خواندن و نوشتن به تدریج جای خط کوفی را در نگارش گرفت. با اینکه نزدیک به هزار سال از پیدایش خط نسخ می گذرد؛ اما همچنان این خط جایگاه خاص خود را دارد و هیچ خطی به اندازه این خط در نگارش ویژه قرآن کریم مورد استفاده قرار نگرفته است.

3- خط ثلث

این خط به خط نسخ شباهت زیادی دارد با این تفاوت که کلمات ارتفاع و پیچ و تاب بیشتری دارند و ممکن است چند کرسی نوشته شوند. خالق این خط نیز " ابوعلی محمدبن علی فارسی" است که در کنار خط نسخ و ثلث، پدید آورنده خط های محق، ریحان، رقاع و توقیع نیز می باشد.

در تعریف تخصصی این خط این است که : دو دانگ دور و چهار دانگ سطح دارد. یعنی دو بخش آن دور و چهار بخش آن سطح است. خط ثلث در خلق تابلوهای هنری، کتیبه نگاری آیات و احادیث و تزیین در معماری و بناها بسیار کاربرد دارد.

4- خط محقق

 یکی دیگر از خطوط خوشنویسی است که کلمات بزرگ و فاصله های منظم، ساده و یکدست دارد. از این خط برای نگارش قرآن کریم، کتابت متون ارزشمند، خلق اثار هنری، کتیبه ها استفاده می شود. در تعریف تخصصی این خط می توان گفت که خطی است که یک دانگ و نیم دور و چهار دانگ سطح دارد.

5- خط تعلیق

یکی از خطوط خوشنویسی فارسی و البته ایرانی است که در اواسط قرن هفتم از تلفیق دو خط توقیع و رقاع و سایر خطوط ایرانی پیش از اسلام برگرفته شده است. خط تعلیق یکی از انواع خط کاملا ایرانی است، چرا که در نگارش ان علامت های فتحه، کسره و ضمه به کار نمی رود.

کلمات و اجزای حروف در خط تعلیق متصل به هم و تو در تو است، واژه ها و حروف در این نوع خوشنویسی یکنواخت نیستند، گاهی درشت و گاهی ریز نگارش می شنوند. در تعریف تخصصی این خط می توان گفت که ، تعلیق دارای دوایر زیاد و حروف مدور است، ضمن آنکه قابلیت بسیاری در ارائه ترکیب های متنوع و گوناگون دارد. 

در تعلیق نویسی علاوه بر این که حروف جدا از هم را متصل به هم می نویسند، گاهی در اثر تندنویسی چندین کلمه را به دنبال هم و پیوسته نگارش می کنند که به آن شکسته تعلیق می گویند. خط تعلیق بیشتر به عنوان خط تحریری و نوشتن نامه ها و فرمان های حکومتی کاربرد داشته است که با گذشت صد سال تعلیق از رونق افتاد و به دنبال ان خط نستعلیق و نستعلیق شکسته رواج یافتند. 

6- خط نستعلیق

یکی از شیوه های خوشنویسی فارسی است که بعد از خط تعلیق رواج یافت و به دومین خط خوشنویسی ایرانیان تبدیل گشت. علت پیدایش این خط را می توان نیاز به تندنویسی و راحت نویسی در امور منشی گری و پیش از آن، ذوق و نبوغ و خلاقیت هنرمندان ایرانی دانست. از اوایل قرن نهم هجری به بعد، بیشترین نگارش کتاب های ایرانیان در قالب خط نستعلیق بوده است. بیشترین کاربرد این خط را می توان در نگارش کتاب های عادی، ادبی، اشعار و متون غیرمذهبی مشاهده نمود.

علاوه بر این کتیبه های بسیاری به خط نستعلیق موجود است که زبان فارسی و موضوعی غیرمذهبی دارند. با این حال نستعلیق هیچوقت جایگزین ثلث و کافی در کتیبه نویسی نشد. 

در ادامه بیشتر بخوانید:

باسلوق ژله ای 

تمرکز روی هدف

تدوین زندگی